De reparatiereflex: valkuil voor hulpverleners

Eerder schreef ik een blog over presentie. Dit blog gaat over de reparatiereflex. Een bekende valkuil bij het beoefenen van presentie in mensgerichte beroepen. Ik vertel je wat de reparatiereflex inhoudt, wanneer hij opduikt en hoe je kan zorgen dat gesprekken constructief blijven, ook met lastige zorgvragers die moeilijk te motiveren zijn. Zo blijft je werk interessant en houd je ook je eigen werkplezier in het vizier. Kortom: van ‘Quick fix’ naar motiverende cliëntzorg én zelfzorg.

Wat is de reparatiereflex?

De term reparatiereflex (ook wel verbeterreflex genoemd) is de neiging om een zorgvrager (ongevraagd) advies te geven en hem proberen ergens van te overtuigen. Letterlijk verwijst de term naar ‘in een reflex iets willen repareren of verbeteren’. De ‘reflex’ suggereert ook dat het in een oogwenk (deels onbewust) gebeurt. De term reparatiereflex komt uit de motiverende gespreksvoering.

Valkuil bij motiveren in gesprek met zorgvragers

Motiverende gespreksvoering is een op samenwerking gerichte gespreksstijl die iemands eigen motivatie en bereidheid tot verandering versterkt (Miller & Rollnick, 2014).

De reparatiereflex werkt vaak averechts in pogingen om zorgvragers te motiveren. Het effect van de reparatiereflex is een verdedigende reactie waarmee de zorgvrager niet in beweging komt. Een bekend fenomeen is bijvoorbeeld het “ja, maar” antwoord. Dat ziet er ongeveer zo uit:

Zo ziet een reparatiereflex eruit in een gesprek met een zorgvrager

Zorgvrager: Ik lag pas laat in bed en heb ontzettend slecht geslapen vannacht. Dus sorry hoor, maar ik ben er niet helemaal bij vandaag.
Zorgverlener: Heb je tot laat zitten Netflixen?

 Zorgvrager: Ja, het was zo’n spannend serie. Ik móest ‘m afkijken. Maar dat slechte slapen heeft daar niks mee te maken hoor, dat heb ik al zo lang….

Zorgverlener: Ik heb gehoord dat tot laat tv kijken ook kan leiden tot een slechte nachtrust. Misschien is dat bij jou ook wel aan de hand. Je zou je tv eens iets eerder uit kunnen zetten.

Zorgvrager: Ja, maar wat moet ik dan? Ik heb toch niks anders dan de tv? Ik ben maar alleen….

Weerstand en lekkende energie

Je raakt tijdens zo’n gesprek al snel verzeild in een zichzelf versterkende dynamiek. De zorgvrager voelt zich niet gehoord, ervaart geen erkenning en is niet geprikkeld om in beweging te komen. De zorgverlener ervaart weerstand en is hard aan het werk zonder het gewenste resultaat. Kortom: geen van beiden schiet hier iets mee op.

Op de langere termijn kan de reparatiereflex negatieve gevolgen hebben op je werkrelatie, maar ook op je eigen energiebalans en werkplezier. Bijvoorbeeld als je met een zorgvrager in een impasse dreigt te raken of als je weinig betekenis of vooruitgang (meer) ervaart in de werkrelatie. In sommige gevallen kan een hardnekkige reparatiereflex samen met andere symptomen zelfs leiden tot burn-out of bore-out.

Quick fix triggers: oorzaken van de reparatiereflex

Het is dus nuttig om je van je eigen reparatiereflexen bewust te zijn. Wat veroorzaakt jouw reparatiereflex? Er zijn een aantal situaties die de reparatiereflex kunnen triggeren. Ik zal een paar voorbeelden geven.

Stel je voor. Je hebt zelf gerookt en bent hier inmiddels succesvol mee gestopt. Door zijn rookgedrag zie je de gezondheid van je zorgvrager fors achteruit gaan. Je hebt veel deskundigheid t.a.v. het gespreksonderwerp.

Door je ervaringsdeskundigheid ligt het voor de hand dat je je jouw kennis en ervaring deelt met zorgvrager. Maar de zorgvrager heeft daar misschien helemaal geen behoefte aan. In zo’n situatie is de reparatiereflex nooit ver weg.

Een illustratief filmpje hierover vind je hier.

Situaties waarin je grote verantwoordelijkheid of betrokkenheid voelt, zijn ook triggers voor de reparatiereflex.

Bijvoorbeeld in de opvoeding van je kinderen of in je rol als mantelzorger. In je wens om te willen helpen ben je snel geneigd om advies te geven en iemand te overtuigen van jouw ideeën en oplossingen. Dit gaat ten koste van iemands eigen (leer)proces en vindingrijkheid. Je leert nou eenmaal meer van zelf opgedane inzichten en ervaringen en dus ook van de daarbij gemaakte keuzes en fouten.

Ook kan de reparatiereflex op de loer liggen als je vermoeid bent of je aangevallen voelt. Of juist als je heel toegewijd aan iets bent, zoals bepaalde waarden die belangrijk voor je zijn. Loyaliteit bijvoorbeeld of respect. Waarden die haaks op die van jou staan beschouw je (deels onbewust) als minder ‘waard’. Ook zal je sneller geneigd zijn tot oordelen. Jouw waarden kunnen écht luisteren naar de ander soms een stukje lastiger maken

Het voorkomen van de reparatiereflex vraagt van de zorgprofessional dus een andere houding en bepaalde gespreksvaardigheden.

Een goed motiverend gesprek voeren. Wat zijn werkzame ingrediënten om de reparatiereflex te voorkomen?

De meeste ingrediënten die een gesprek een góed gesprek maken zijn hele voor de hand liggende dingen. Ik bespreek hieronder een aantal basistechnieken uit de motiverende gespreksvoering die je hierbij kunnen helpen.

Op je handen vs. handen uit de mouwen

Het begint in het werken met zorgvragers vaak al met op je handen te gaan zitten en af te stemmen op het tempo van de ander. Dat is gevoelsmatig bijna het tegengestelde van wat we in de praktijk liever doen: handen uit de mouwen steken en gaan met die banaan!

Stel open vragen en vraag door

Naast afstemmen is het stellen van open vragen, uitnodigende vragen heel belangrijk. Voorkom suggestieve vragen. Een suggestieve vraag is bijvoorbeeld: Hoe gaat het met stoppen met roken? Het lijkt misschien een open vraag, maar je geeft hiermee al richting aan het wenselijke antwoord en stuurt het gesprek daarmee meer dan effectief is. Een open vraag zou kunnen zijn:

Vertel eens, hoe denk je nu over het roken? Of:

Hoe vind je het dat anderen zeggen dat je zou moeten stoppen met roken?

Bevestigen en nieuwsgierig zijn

In je houding is het vervolgens belangrijk de ander te bevestigen door complimenten te geven of andere uitingen waaruit je waardering blijkt. Wees nieuwsgierig en vul niet in wat je denkt te weten van/over de ander. We doen ongemerkt veel (foute) aannames in het contact met zorgvragers.

Hij heeft vast niet gedacht aan het doen van de was.

Ze komt vast weer niet opdagen voor onze afspraak.

Of je aannames kloppen of niet; het komt het voeren van een oordeelloos en open gesprek meestal niet ten goede. Vervang dus je aannames door een nieuwsgierige vraag.

Reageer reflectief luisterend

Een ander belangrijk houdingsaspect is reflectief luisterend reageren. Dat betekent dat je onderliggende wensen en behoeften probeert te duiden in het verhaal van de ander om daarmee een reactie te ontlokken. Met reflectief luisterend reageren toon je empathie, niet zozeer sympathie. Een empathische reactie ontlokt meer beweging bij de zorgvrager dan sympathie.

In dit filmpje wordt helder uitgelegd hoe je dat kan doen en waarin een empathische en sympathische reactie van elkaar verschillen. Ook dit filmpje maakt super inzichtelijk dat eerst empathie nodig is, vóórdat je adviezen of oplossingen aandraagt.

Hopelijk voorziet dit blog je in een aantal handreikingen om de reparatiereflex te leren herkennen en hanteren. Gun jezelf de tijd en aandacht om hier in je eigen tempo mee te oefenen. Succes!

Fix je reflex

Dit blog heeft je vast veel opgeleverd!? Ehhh, o nee! practice what you preach…. Ik bedoel dus: hoe vond je dit blog? Ik lees het graag terug in de reacties 🙂

Heb jij regelmatig last van moeizame of vervelende gesprekken met zorgvragers en/of collega’s? Lekt je energie weg, maar weet je niet hoe je dat kan verhelpen? Neem vrijblijvend contact met me op en we kijken samen naar wat jou zou kunnen helpen!

Wil je meer lezen? Ik kan je deze boeken aanbevelen:

Miller, W.R., & Rollnick, S. (2014). Motiverende gespreksvoering. Mensen helpen veranderen. Ekklesia.

Goijarts, F., & van der veen, M. (2012). Motiverende gespreksvoering voor sociaal agogisch werk. Bon stafleu van Loghem.